सर्प डसाई (Snake Bite)–स्वास्थ्य चर्चा

डा. सूर्य पराजुली
पृष्ठभूमि
सर्प दंश नेपालको तराई क्षेत्रको एउटा रोक्न सकिने प्रमुख स्वास्थ्य समस्या हो । विश्वमा करिब ५५ लाख मानिसलाई प्रत्येक वर्ष सर्पले डस्ने गर्दछ । जसमध्ये ४ लाख जनाले डसेकोमा अंग गुमाउने अवस्था आउँदछ र २० हजारदेखि १ लाख २५ हजार जनासम्मको मृत्युहुने गरेको तथ्यांक भेटिन्छ । ३४५ जनाको प्रत्येक दिन मृत्यु भएको तथ्यांक छ । खासगरी उष्ण प्रदेशीय देशमा अन्न उत्पादन गर्ने किसानहरुको समस्या बनेको यो रोगलाई विश्व स्वास्थ्य संगठन ले सन् २००९ मा आएर मात्रै न्यागलेक्टेड ट्रोपिकल डिजिजको रुपमा स्थान दिएको पाइन्छ ।
विश्व स्वास्थ्य संगठनका अनुसार नेपालमा प्रत्येक वर्ष करिब २०,००० व्यक्तिलाई सर्पले डसेकोमा १००० भन्दा बढी व्यक्तिको मृत्यु भएको छ । त्यस्तै गरी प्रा.डा. सन्जीब शर्मा तथा उहाँको टिमले पूर्वी तराईको १० वटा अस्पतालमा गरेको अध्ययनले करिब ४०७८ जनालाई सर्पले डसेकोमा ३७९ जनालाई कडा प्रकारको विष लागेको देखिएको थियो ।
त्यसैगरी चितवन तथ नवलपरासीमा देवप्रसाद पाण्डे र डा. छविलाल थापाको अध्ययनले पनि सर्पको अत्याधिक डसाई रहेको देखाएको छ ।  नेपालको तराईका २६ जिल्ला सर्पदंशमा अति प्रभावित जिल्ला हुन् । चैत्रदेखि कार्तिकसम्म सर्पदंशका घटना बढी हुन्छन् । 
सर्पको प्रकारहरु
नेपालमा पाइने करिब ७७ थरीका सर्पमध्ये गोमन, करेत, हरेउ, गनगुबाली, बाधे(भाइपर) लगायत २१ थरीका सर्प विषालु देखिन्छन् । तराई क्षेत्रमा गोमन र करेतको विगविगी पाइन्छ भने चुरे पहाड तथा त्यसको फेदीमा हरेउ सर्प बढी देखिन्छ । पहेलो र कालो पाटा भएको गनगुबाली (Banded Krait) असाध्यै विषालु सर्प हो । तर हतपत नटोक्ने हुँदा यो विष रहित हो भन्ने जनधारणा एकदमै गलत छ ।
धामन, ढोडिया, हरहरे, वर्षायाममा देखिने सर्पहरु अविषालु हुन् ।

गोमन

करे

सर्पको डसाईबाट बच्ने उपायहरु
धज्यूँदो सर्प देखेमा त्यसलाई बिना औजार नचलाउने वा नाङ्गो हातले नसमाउने, यदि समात्नै परेमा पूर्ण सावधानीका साथ सर्प समाउने सामाग्रीको प्रयोग गर्ने ।
धविषालु सर्पका बच्चामा पनि मानिसलाई मार्न सक्ने पर्याप्त विषको मात्रा हुन्छ । त्यसैले बच्चा सर्प त हो नि भनेर हेलचेक्रयाईँ नगर्ने ।
धकुनै–कुनै सर्पहरुले मरेको जस्तो नक्कल गर्ने हुँदा त्यसलाई पहिले लठ्ठीले चलाएर मरेको या बाँचेको यकिन गरी मरेको  भएमा मात्र हातमा लिई अध्ययन गर्ने ।
धसर्पहरु धेरै हुने वा सर्पले टोक्ने घटना बढी हुने स्थान तथा समयमा हिडडुल गर्दा घुँडासम्म आउने छाला वा रबरको बुट तथा बाक्लो पाइन्ट लगाउने ।

  हरेउ

धरुख वा जमिनमा भएका प्वालहरुमा जथाभावी हाटखुट्टा नपसाउने ।
  आफ्नो घर र खेल्ने चौरको वरिपरी रहेका झाडी, ढुंगा, फोहोर हटाउने ।
धराम्रोसँग हेरेर मात्र जुत्ता लगाउने ।
धढुंगा, मुढा तथा काठहरु उचाल्दा सावधान रहने किनकी सर्पले डस्न सक्छ ।
धअध्यारोमा हिडडुल गर्दा, घार वा गोठमा चाङ पारेर राखेका दाउरा घरभित्र लैजादा जहिलेपनि उज्यालो हुने गरी टर्चलाइट, बत्ती, लालटीन आदिको प्रयोग गर्ने, सधैं हिडिरहेको ठाउँ त हो नि भनेर हेलचेक्रयाइँ नगर्ने । एक अध्ययन अनुसार ७२–७६ प्रतिशत विषालु सर्पका डसाईका घटनाहरु रातको समयमा पाइएको छ ।
धसर्पको आहार भ्यागुता, मुसा, छेपारा र चरा आदि भएकोले तिनीहरुलाई घरभित्र पस्न र बस्न नदिने ।
धसकेसम्म जमिनमा नसुत्ने । काठको चाङ्ग, गुफा तथा सिमसार नजिक जमिनमा नसुत्ने, हिँडडुल गर्नुपरे सावधानी अपनाउने किनभने यस्ता ठाउँमा सर्प बस्न मन पराउँदछन् ।
ध तराई वा गर्मी ठाउँतिर खाटमाथि सुतेको बखतमा पनि सर्पले डसेका घटनाहरु छन्, त्यसकारण खाटलाई भित्ता वा झ्यालमा नछुवाईँ राख्ने, राम्रो सँग झुल लगाएर सुत्न सकिन्छ ।  सर्पहरु, सजिलैसँग पस्न नसक्ने खालका घर बनाउने ।
धकहीँ जाँदा टेन्टमा बस्नु परेमा टेन्टको ढोका राम्रोसँग बन्द गर्ने । सुत्नु अगाडि टेन्ट भित्र सर्प पसे–नपसेको राम्रोसँग हेर्ने ।
धसर्पको डसाईमा गरिने प्राथमिक उपचार र प्रतिविष (ASV) पाइने नजिकको स्वास्थ्य संस्था वा अस्पतालबारे जानकारी राख्ने ।
धरुखमा वा एकान्त बाटोमा सर्पहरु आराम गरिरहेका हुनसक्ने भएकोले रुख चढ्दा वा त्यस्ता खाले बाटोमा हिडँ्दा होसियार रहने ।
धएक्लै हिँड्दा सर्पले डस्यो भने प्राथमिक उपचार गर्न समेत असजिलो हुने भएकोले सर्पहरु धेरै पाइने स्थानहरुमा सकभर एक्लै नहिड्ने । सर्पले डसिहाल्यो भने छिटो सर्पलाई होसियारी साथ शरीरबाट अलग पार्ने, किनकी यसक्रममा सर्पले पुनः डस्न सक्छ, फलस्वरुप शरीरमा विषको मात्रा र असर बढी हुन्छ ।
धगोमन, करेत लगायतका विषालु सर्पहरु पनि कुनै बेला पानीमा बस्दछन् । त्यसैले पौड्दा, माछा मार्दा वा अन्य काम गर्दा सावधान हुने । माछा मार्दा जालमा या बल्छीमा परेका सर्पहरुलाई हातले नसमात्ने ।
धआफ्नो क्षेत्रमा पाइने अविषालु र विषालु सर्पहरुका बारेमा पूर्ण जानकारी लिई राख्ने । सो सम्बन्धी गाइड बुक वा चेकलिष्टको अध्ययन गर्ने ।
नेपालमा विषालु र अविषालु सर्पहरु तराईदेखि उच्च हिमाली भेग(करिब ४८०० मिटर उचाई) सम्म पाइने हुँदा ती क्षेत्रहरुमा सर्पको डसाईबाट बच्ने उपायहरु अवलम्बन गर्न विर्सनु हुँदैन ।
धझुल लगाएर सुत्ने गर्नाले सुतेको बेला हुने सर्पदंश विशेष गरी करेतको डसाईबाट बच्न सकिन्छ ।
सर्पको डसाईका चिन्ह तथा लक्षणहरु
क) सुख्खा डसाई (विष प्रवेश नगर्दा) वा अविषालु
– सर्पको टोकाईमा अत्यन्तै डराउँदा हृदयघात भई मर्न सक्ने ।
– श्वासप्रश्वासको गति बढ्ने ।
– हातखुट्टा झम्झाउने ।
– मुटुको धड्कन कम हुँदै जाने ।
– रिङ्गटा लाग्ने ।   
– छटपटी बढ्ने, अचेत हुने ।
ख) डसेको भाग तथा त्यस बरपरका लक्ष्मण तथा चिन्हहरु        – डसेको भाग सुन्निने ।
– डसेको ठाउँमा विषदन्तको चिन्ह-Fang marks_           देखिने । (भाइपरको डसाईमा प्रष्ट हुन्छ भने गोमन र              करेतको डसाईमा देखिन वा नदेखिन सक्छ ।
– डसेको भाग दुख्ने ।
– घाउ तथा रगत बग्ने ।
– नीलडाम हुने वा फोका उठ्ने ।
– लिम्फ ग्रन्थी सुन्निने ।
– डसेको घाउमा संक्रमण हुने तथा घाउ पाक्ने ।
– अंग नै कुहिने मुख्यतया भाइपर र गोमनमा देखिन्छ ।
ग) प्रारम्भिक अवस्थाका लक्षण र चिन्हरु
– असाध्य डराउने तथा चिन्तित हुने, घाँटी दुख्ने, स्वर बदलिने, पेट पोल्ने र धमिलो देखिने ।
– वाकवाकी लाग्ने, बान्ता हुने, सिथिल तथा कमजोर हुने, पेट दुख्ने, सम्पूर्ण शरीर दुख्ने, रिंगटा लाग्ने,
  न्यून रक्तचाप तथा बेहोस् हुने ।
– विशेष गरी भाइपर डसाईमा, अत्याधिक रुपमा घाउबाट रगत बग्ने तथ पुराना घाउबाट समेत रगत बग्न थाल्छ ।
– गोमन र करेतको डसाईमा स्नायू प्रणाली सम्बन्धी लक्षण बढी देखिन्छन् । जसमा विरामीको स्वाद लिने र सुँध्ने शक्तिमा ह्रास आउने, बान्ता हुने, आँखाको ढकनी भारी हुने तथा चलाउन नसक्ने ] -Ptosis_
– स्वरमा परिवर्तन आउने अनुहारको पक्षाघात हुने, निल्न गाह्रो हुने हुन्छ ।
घ) गम्भीर अवस्थामा देखिने चिन्ह तथा लक्षणहरु        – वाकवाक–बान्ता बढ्दै जाने ।
– रक्तचाप ज्यादै न्यून हुने, अचेत हुने र फोक्सोमा पानी जम्ने ।
– गोमन र करेतको डसाईमा स्नायू प्रणाली सम्बन्धी लक्षणहरु बढी देखिन्छन् ।
ध ¥याल धेरै पैदा हुने ।
ध आँखाको ढकनी तलझर्ने -Ptosis_
ध घाँटीका मांशपेशीको पक्षाघातले गर्दा, घाँटी भाँचिएको जस्तो हुने र मुटुको धड्कन बढ्ने हुन्छ ।
ध श्वास–प्रश्वास प्रणाली तथा अन्य प्रणालीको मांशपेशीमा पक्षाघात हुने, रक्तचाप ज्यादै न्यून भई विरामी अचेत भई मर्ने ।
  भाइपरको टोकाईमा
– गिजा, आँखा, नाकबाट निरन्तर रक्तश्राव हुन्छ ।
– खकार, दिसा, पिसाबमा रगत देखिने ।
– छालामा रक्तश्राव भई निलडाम देखिने ।
– मस्तिष्कका विभिन्न भागमा रक्तश्राव देखिने ।
 सर्पको डसाईको प्राथमिक उपचार
ध चिन्तित तथा पीडित व्यक्तिलाई सान्त्वना दिने ।
ध विरामीको गरगहना, फुकालिदिने, कुनै कस्सिएको लुगा लगाएको छ भने सो फुकालेर खुकुलो खालको लुगा प्रयोग गर्ने ।
ध गोमन, करेत सर्पको डसाईमा प्रेसर इमोवीलाईजेसन पद्धतिको प्रयोग गर्ने सो भनेको टोकेको ठाउँ बरपर चाप दिने र अंग नहल्लाउने ।
ध शरीरको भाग, हात खुट्टा आदिमा स्लिंग तथा स्पिलिन्ट प्रयोग गरी अचल बनाउने ताकी मांशपेशी खुम्चने प्रक्रियाले विषको प्रसार चाँडो हुन नपाओस् ।
ध कृत्रिम श्वासप्रश्वास विधि दक्ष प्राविधिकको सहयोगमा गराउने ।
ध विरामीका विषका लक्षणहरु कम हुँदै नगएसम्म वा प्रतिविषको प्रयोग सुरु भइनसकेको अवस्थामा उक्त बेण्डेज खोल्नु हुँदैन ।
ध प्रेसर बेण्डेज लगाउन नमिल्ने ठाउँ र ह¥र्यो जातको सर्पले डसेको ठाउँमा लोकल कम्प्रेशन प्याडको प्रयोग गर्ने ।
ध बिरामीलाई नहल्लाइकन सर्पदंश उपचार केन्द्रमा लाने ।
  सर्पको डसाइपछि के नगर्ने
– घाउलाई ब्लेडले चिर्ने र धेरै रगत बगाउने गर्दा घाउ संक्रमित हुने मात्र नभई अत्याधिक रक्तश्रावले विरामीको मृत्यु हुन सक्छ ।
– घाउबाट मुखले विष चुस्ने काम कहिल्यै नगर्ने ।
– धामी झाँक्रीको झारफुक तर्फ नलाग्ने ।
– घाउ बरपर डोरीले कस्सिने गरी बाँधे अंग नै मर्न सक्छ ।
– डाक्टरले नभनेसम्म केही खानु वा पिउनुहुँदैन ।
– कुनै शारीरिक हलचल हुने काम नगर्ने ।
– रक्सी सेवन नगर्ने ।
– प्रतिविष औषधि सुरु नगरेसम्म ब्याण्डेज नखोल्ने
– विद्युतीय झड्का दिने, बरफको प्रयोग गर्ने काम गरी ढिलाई नगर्ने ।
– घाउलाई अनावश्यकरुपमा नचलाउने ।
 प्रतिबिष -Anti Snake Venom_ प्रयोग
– प्रतिविष सुईको प्रयोग एकमात्र अन्तिम उपचार पद्धति हो । तर सुई कहिले र कतिमात्रामा, कसरी दिने कुरामा एकदम सचेत हुनुपर्दछ ।
– नेपालमा भारतमा बनेको VINS ASV प्रयोग गरिन्छ जसले चार प्रकारका सर्प डराईमा काम गर्दछ । ती हुन्ः     १) गोमन            (Naja naja)
२) सामान्य करेत      (Bangarus caeruleus)
३) रसेल्स भाइपर     (Vipera russelli)
४) स–स्केल्ड भाइपर  (Echinus Carunatus)   
विशेष लक्षणहरु रहेसम्म प्रतिविष ASV दिइन्छ र पूर्ण लक्षण हटेपछि २४ घण्टासम्म अस्पतालमा राखिन्छ ।
सारांश
हाम्रो यस पूर्वी तराईमा बढ्दो गर्मी तथा बर्षादसँगै अब सर्पको विगविगी बढ्दो छ । तसर्थ, सम्पूर्ण कुराहरु अध्ययन गरेर अकाल मृत्युबाट आफूपनि बच्नुहोस् र अरुलाई पनि बचाउनु होस् भन्दै हार्दिक अनुरोध गर्दछु । 

Posted in: स्वास्थ्य चर्चा