विहार विकास : हल्ला र यथार्थ – पहिलो लेख

रमेश न्यौपाने
केही बेथिति वा नराम्ँ्रो कुरालाई जनाउनु परे ‘विहारी शैली’ भनेर टिप्पण्ँी गर्नेहरु अहिले ठीक उल्टो बोल्न थालेका छन् । कारण्ँ हो, विहारले हाँसिल गरेको द्रुत आर्थिक विकास । उनीहरुका विचार र टिप्पण्ँी प्रायः भारतीय सञ्चारमाध्यम र त्यसकै प्रभावले विदेशी मिडियासम्म आउने समाचारमा आधारित हुन्छन् । तर यथार्थ जति सुनिन्छ के त्यत्ति नै हो त ? के विहार साँच्चै राम्राज्य बनिसकेको हो त ?
नेपाली पत्रकारहरुसँगको कुराकानीमा पूर्व मुख्यमन्त्री लालु यादव (जो पछि केन्द्रीय रेलमन्त्री समेत भए) ले भनेको एउटा सन्दर्भ रोचक छ । उनले भनेका थिए, ‘तपाईंहरुले विहारको विकास भन्ने सुन्नु मात्र न भएको छ, देख्नुभएको त छैन नि ।’ भलै त्यसको पछाडि उनको राजनीतिक स्वार्थ र चालवाजी होला तर त्यसभित्र केही तथ्य लुकेको छैन भन्न सकिन्न ।
विहार अहिले एउटा ‘आदर्श’ को रुपमा चर्चित छ । केही वर्È अघिसम्म शासन शैली र शासकीय स्वरुपबारे बहस गर्दा माओवादी नेताहरुले विहारी शैलीको गण्ँतन्त्र स्वीकार्य छैन भनी टिप्पण्ँी गर्थे । प्रतिउत्तरमा तत्कालिन भारतीय राजदुत राकेश सुदले विहारको विकास गएर हेर्न चुनौति नै दिन्थे । यसरी नै शुरु भएको थियो, नेपालमा विहार विकासबारेको चर्चा ।
अहिले ‘ग्लोवल समिट अन चेन्जीङ विहार’को उद्घाटनसम्म प्रधानमन्त्री डा. बाबुराम भट्टराई पुग्दा फेरि एकपटक यहाँ विहारलाई आदर्श बनाएर हाम्ँ्रा सञ्चारमाध्यममा प्रचार गरियो । प्रधानमन्त्रीको भ्रमण्ँको क्रममा सम्पन्न समिट उद्घाटन समारोहमा मुख्यमन्त्री नितिश कुमारले भनेका थिए,‘निदाउदै यात्रा गर्दा निद्रा खुले विहार आयो भन्ने चलन थियो, त्यसमा चाहीँ हामीले सुधार गरेका हौ’ । वार्Èिक जिडीपी ११.३ प्रतिशत भन्दा बढी भएको यो भारतीय राज्यको विकासलाई हेर्दै प्रधानमन्त्रीले कार्यक्रममै विहारलाई विकासको रोलमोडेल भनि घोÈण्ाँ गरे ।
तर विहारनै पुगेर त्यसको विकास हेर्दा काम भन्दा कुरा बढी भनी भएको भनि टिप्पण्ँी गर्नेहरु प्रशस्तै भेटिन्छन् । जति परिवर्तन भएको छ, त्यसमा पनि नितिश कुमारको सरकारको धेरै ठूलो भूमिका नरहेको तर्क राख्नेहरु पनि छन् । स्थानीय जनताले पनि त्यहाँ भएको भनिएको परिवर्तनको खासै अनुभति गरेको पाइदैन । पटना विश्वविद्यालयमा अर्थशास्त्रमा पोस्ट ग्राजुयट गरेकी रज्नी सिंहले विहार विकासमा कुनै चमत्कार नभई समयको स्तरसँगको परिवर्तनमात्र भएको बताउँछिन ।
नितिश कुमारले आङ्खनो मुख्य प्राथमिकता सुशासन भएको पटक–पटक दोहो¥याउने गरेका छन् । केही भारतीय सञ्चारमाध्यमले त उनी शासनमा आए लगत्तै झण्डै ४८ हजार गुण्डाहरुलाई जेल हालेको र बाँकी रहेका पनि विहार छाडेर भागेको बताएका छन् । झण्डै सय बढीलाई मृत्युदण्ड समेत दिइएको छ । लुटपाट र गुण्डातन्त्र विहारमा पुरै नियन्त्रण्ँ भएको दावी गरिएको छ । नितिश कुमारले गुण्डाहरु की त जेलमा छन् कि त विहारको वोडर कटिसके भन्छन् । तर उनको त्यो भनाइलाई नाम उल्लेख गर्न नमान्ने एक विहारी सुरÔा अधिकृतले ‘मजाक’ भनी आलोचना गरे । ‘म सुरÔाकर्मी हुँ, सुरÔामा सुधार आएको सुन्न पाउनु मेरा लागि खुशीकै कुरा हो’, उनले भने, ‘तर अवस्था भिन्न छ ।’ उनका अनुसार एउटा सत्तामा आउदा अर्काे पार्टी निकटका गुण्डाहरु जेलमा जान्छन् । अनि अर्को सत्तामा आए पहिलेका छुट्छन् र नयाँ जान्छन् । जति नै सुशासनका कुरा गरेता पनि गुण्डा राजनीति अझैसम्म पनि विहारी राजनीतिको एउटा पाटो रहेकै छ ।
विहारमा विकास भएको भनेकै पूर्वाधारभार विकासमा मात्र हो । भौतिक पूर्वाधार निर्माण्ँमा प्रशस्त लगानी भएको छ । पचासौंको संख्यामा ङ्खलाई ओभर, आठ लेनको सडक निर्माण्ँ आदि । शहरीकरण्ँ पनि विस्तारै मौलाउदै गएको छ । औद्योगिक विकासमा ठूलो लगानी भित्रिएकोे छ । विद्यालय नजाने बालबालिकाको संख्या १२ बाट घटेर ३ प्रतिशतमा झरेको छ, नितिशकुमारको छ वर्Èे कार्यकालमा । स्कूले विद्यार्थीलाई नगद, साइकल, डे«स आदि सुविधा दिएर विद्यालय जान प्रोत्साहन गरिएको छ । आफूले दुई सय प्रतिशतसम्म आर्थिक वृद्धि गरेको दावी मुख्यमन्त्री कुमारको छ । राज्यको हरेक निकायमा ५० प्रतिशत महिलाको सहभागिताको लागि आरÔण्ँ दिइएको छ ।
तर उनकै २९ सदस्य क्याविनेटमा भने तीन जनामात्र महीला छन् । निर्माण्ाँधिन छ लेनको सडक राज्य सरकारको मातहात नभई ‘गोल्डेन क्याडिलेट्रल प्रोजेक्ट’ अन्तर्गत सुपर राजमार्गका रुपमा ‘प्रधानमन्त्री सडक’को नाममा केन्द्र सरकारको योजनाले चलिरहेको हो । यो देशका अन्य राज्यहरु हुदै अहिले विहार पुगेको हो । केन्द्र सरकारकै विशेÈ रुचिमा गोपालगन्ज देखि मुजङ्खफापुर हुदै किशनगन्जसम्मको सडक विस्तार भईरहेको छ । तर, नितिशकुमारलाई त्यसको ‘क्रेडिट’ आफूले खान खोजेको आरोप छ । कुनै बेला आÏनै पार्टीमा रहेका मुख्यमन्त्री लालुप्रसाद यादवले नितिशलाई ‘आङ्खनो प्रचारको लागि करोडौं खर्चे’को आरोप लगाए । आङ्खनो नाम ‘ब्राण्डिङ’ गरेर भावी प्रधानमन्त्रीको रुपमा आफूलाई उभ्याउने ध्याउन्नमा छन् अहिले नितिश कुमार । लगानीकर्ताको उपस्थिति शुन्यप्राय रहेको विहार ग्लोबल समिट सारा संसारलाई बोलाएर ‘मैले गरे’ भन्ने देखाउने वा प्रचारवाजीको शैलीबाट मात्र निर्देशित पनि देखिन्छ । त्यसैले त केन्द्रीय सरकारको नेतृत्वकर्ता दल भारतीय कांग्रेस पार्टीले समिटलाई एउटा डूलो ‘जोक’ भनी टिप्पण्ँी ग¥यो । नेपालका प्रधानमन्त्री नै सहभागी सम्मेलनमा भारतीय सरकारले राजनीतिक नेतृत्वको बदलामा योजना आयोगका उपाध्यÔ र गभर्नरलाई मात्र पठाउनुले पनि त्यसको पुष्टि गर्छ । लालु यादवले त नितिश कुमारले आङ्खनो नामको ब्राण्डिङ गर्न राज्य कोÈको ढुकुटी खर्चेको आरोप लगाए ।
भारतमा पनि विहार आङ्खनो देशकै लागि ‘बेइज्यत’ ठान्ने जनमत अझै पनि छ । त्यसैले पनि विहारको विकासबिना भारतको समग्र विकास सम्भव नदेख्ने जनमत बलियो भएकै कारण्ँ वर्Èेनी केन्द्रीय लगानी उल्लेखनीय रुपमा बढेको छ । केही वर्È अघिमात्र विहारको आर्थिक गतिविधि न्यूनप्रायः थियो । त्यसैले, अहिले सडक विस्तार र उद्योगिक विकासमा भएको लगानीले विहारमा ठूलो तहल्का ल्याउनु स्वभाविकै हो । जुन लामो समयसम्म कायम रहने सम्भावना कम छ । ठूलो केन्द्रीय लगानीका कारण्ँ भएको तिव्र गतिको आर्थिक वृद्धिलाई मात्र विहार विकासको सुचक बनाउनु विकासे दुष्टिले ठीक होइन । विकासको लागि विहारी शैलीमा खासै परिवर्तन भएको छैन । ग्लोबल समिटलाई मध्यनजर गरेर त्यहाँ उच्च सुरÔा सतर्कता र अन्य विकासे कार्यक्रम हुँदा पनि सडकमा खिया लागेका डिभाइडर, पटना शहरका मुख्य सडक छेउमा डम्पीङ गरिएका पुराना गाडीहरु आदिले त्यहाँको विकासको स्तरलाई हल्का बनाइदिन्छ । शहरहरु हुन् वा शहर उन्मुख गाँउले वस्ती, शौचालन संस्कृति भित्रिएकै छैन । अझ स्कटिङका गाडीहरु जाँदा बाटोबाट लठ्टीले पिट्दै पाखा लगाइएको दृश्य देखिनुले पनि विहार परिवर्तन भइसकेको भन्नेहरुका लागि प्रश्नचिन्न हो । सडकमा देखिने नगन्य महिला उपस्थितिले झन् त्यहाँ उठेको उच्च महिला सशक्तिकरण्ँमा समेत प्रश्नचिन्ह लगाउन विवस पार्छ ।
तर त्यसको माने नितिशले सबै हावादारी मात्र गरे भन्ने होइन । यथार्थता चाहीँ नितिश कुमारको नेतृत्वमा विहारमा परिवर्तको गाडी चल्न शुरु भएको मात्र हो । आङ्खनो राज्यमा रहेको वनसम्पदा झारखण्ड विभाजनसंगै गुमाएपछि विहारलाई पर्यावरण्ँ र जङ्गली आवश्यकताले चरमरुपमा सताएको थियो । त्यसैको लागि नितिशले आङ्खनो पार्टी सदस्यता लिन एउटा रुख हुर्काउनै पर्ने नियम बनाए । रुख हुर्केपछि मात्र पार्टी सदस्य भन्ने आङ्खनो नाराले केही वर्È भित्र विहारमा वनसम्पदा १५ प्रतिशतसम्म विस्तार हुने मुख्यमन्त्री नितिशकुमारको आशा छ । विद्यालयमा विद्यार्थी उपस्थिति बढाउन पनि चालिएका कदम केही ‘तत्कालको लागि हल्ला गर्ने’ जस्ता छन् । साइकल बाँडेर स्कुलतर्फ आकर्Èित गर्दा यो तत्काललाई सफलताजस्तो देखिएला तर मानिसको मनस्थितिमा सुधार नल्याएसम्म ती सफल हुँदैनन् भन्ने नेपालका तपाईमा चलेका निःशुल्क चर्पी बनाइने अभियानले पनि देखाउँछ जुन पनि स्टोररुमको रुपमा प्रयोग भए ।        पटना –भारत

Posted in: पहिलो लेख