पहाड र तराई जोड्दै होली – दोस्रो लेख

श्री कृष्ण न्यौपाने
बिहानै टेलिफोनसम्पर्कमा जनकपुरबाट सहकर्मी श्यामसुन्दर शशीले यसपालीको होली विगत केही वर्षका भन्दा उल्लास र उमङ्गपूर्ण भएको सुनाए । होली पर्व आफैमा रङ्गीन भएकाले उल्लासमय हुने मेरो जवाफमा उनको तर्क भने अर्कै थियो । उनका अनुसार मधेस आन्दोलनका कारण तराई छोडेका पहाडे समुदाय फेरि तराई फर्किने क्रम शुरु भएपछि जनकपुर र आसपासका क्षेत्रमा होलीको रौनकले पुनरागमन जनाएको हो । मधेस आन्दोलनपछि त्यहाबाट विस्थापित भएका पहाडे समुदायको अनुपस्थितिका कारण केही समय तराईका रङ्गहरु पनि फिक्का जस्तै थिए तर उनीहरुको घर फिर्तीस“गै रङ्गले पनि जीवन पाएको तराईवासीको बुझाई छ । साम्प्रदायिक मनमोटाव बढ्न थालेपछि तराई छोडेर उत्तरी भेग सरेकाहरु विस्तारै पुख्र्यौली थलो तराई झर्न थालेपछि मधेसका बजारमा चहलपहल मात्रै बढेको छैन, त्यहा“का संस्कृति र चाडपर्वमा पनि सबैको सहभागिता बढ्न थालेको छ । सदियौ“देखि मिलेर बसेका छिमेकीहरु धमाधम घर फर्कन थालेपछि टोल नै रमाईलो भएको विरगञ्जवासीको पनि उस्तै ठम्याई छ । “केही समयदेखि होली बेरङ्गको थियो” विरगञ्जबाट व्यवसायी सुवोध गुप्ताले टेलिफोनमा भने “तर यसपाली रित्ता घरमा छिमेकी आएपछि होलीले आपसी भाईचारा र सद्भाव बढाएको छ ।” नेतृत्वले राजनीतिक रङ्गमा भन्दा आपसी सद्भावको रङ्गले मात्रै मधेस बलियो हुने आवाज पनि बुलन्द हुन थालेका छन् । यो स“गै नेपाली समाज विखण्डन भन्दा पनि एक ढिक्का भएर बाच्न चाहेको पुष्टि हुन्छ । हरेक पर्वका आÏनै विशेषता र महत्व भएपनि तिनीहरुले दिने सन्देश भने सधै आपसी सद्भाव नै हो ।

 होलीको ऐतिहासिक पाटोलाई बु¤न मैले नेपाल संस्कृत विश्वविद्यालयका उप–प्राध्यापक डा. विष्ण्ँु दाहालस“ग कुराकानी गर्दा उहा“ले होली पर्व एउटा उत्सव भएको उल्लेख गर्नु भयो उहा“का अनुसार वेद तथा ब्राम्हण साहित्यमा होलीलाई बसन्त उत्सवका रुपमा व्याख्या गरिएको छ ।” कामसुत्रका रचनाकार वात्सायनको समयमा फागुन र चैत दुई महिना मदनोत्सव गरी होली मनाउने गरिएको तथ्य भेटिएको छ ।” दाहालले भने “प्राचीन समाजमा जातीयरुपमा विभिन्न चार वर्ग रहेको र ती फरक वर्गका आ–आÏनै पर्व थिए ति मध्ये पनि होली चाहि चौथो वर्गको पर्व मानिन्थ्यो ।” असत्यको पराजय र सत्यको विजय भएको दिनलाई स्मरण्ँ गर्दै सबै धर्म जातिको एकता र मिलनका रुपमा होली पर्व नेपालमा मनाउन थालिएको अभिलेख भेटिन्छन् । तराईमा देखिएको पछिल्लो लहर र उपप्राध्यापक दाहालका भनाईलाई आत्मसाथ गर्ने हो भने जवरजस्ती रङ्ग छ्याप्ने लोला हान्ने मात्रै नभई होली एकताको विशिष्ट पर्व बनाउन सक्नु पर्छ । पछिल्लो समय होलीका बेला हुने दुर्घटना र आपराधिक क्रियाकलापका घटनाले पर्वको मर्मलाई प्रहार गर्न थालेको छ । उपत्यकामा होली खेल्ने क्रममा एक किशोरी र किशोरले ज्यान गुमाएको घटना समाचारमा सुन्दा सामान्य लागेपनि  उच्छृंखलताले निम्त्याएका ति दुर्घटनाले पर्वको महिमालाई कम गर्दै लगेकोमा सस्कृतीविद्हरुको चिन्ता चुलिदो छ ।  उनीहरुले रङ्गको पवित्र चाडमा भित्रिएको विकृति प्रति पछिल्लो पुस्तालाई सजग रहन पनि आग्रह गरेका छन् । होलीलाई वसन्त उत्सवको रुपमा लिईन्छ । जाडोयाम सकिएर गर्मी लाग्ने र नया“ वर्Èको शुरुवात हुने बेला हो यो । हावा, प्रकृति र वनस्पतिले वातावरण्ँ हराभरा हुन्छ । बोटबिरुवाको पालुवा पलाउने र फूल खेल्ने समय पनि यही हो । वातावरण्ँ र प्रकृतिमा देखिने यस्ता मनमोहक दृश्यले मान्छेलाई पनि उमङ्ग बनाईदिन्छ । होलीको शुरुवात नै उमंगको रुपमा भएकोे थियो । नेपालमा मात्र होइन, विदेशका धेरै ठाउ“मा यसैगरी वसन्त उत्सव मनाईन्छ । तर मनाउने तरिका मात्रै फरक हो । जनवरीदेखि अप्रिललसम्म संसारका धेरै ठाउ“मा नया“ वर्È शुरु हुने भएकाले यो बेलाको ऋतुको आङ्खनै महत्व छ । नया“ ऋतुको आगमन हुने समय भएकाले पनि नेपालमा होलीको रौनक विशेष भएको प्राकृतिक मान्यता छ । बाहुनको जनैपूणर््ँिमा, Ôेत्रीको दशैं, वैश्यको तिहार र शुद्रको होली भनेर प्राचीनकालमा पर्वको वर्गिकरण गरिएको थियो । तर समुदाय एक अर्कास“गको सहअस्तित्व र सद्भावमा अघि बढ्न थालेपछि पर्वले बनाईदिएको परिधि फराकिलो हुदै गएको छ । पहिला पहाडी समुदायमा नमनाईने होली पर्व आजभोलि एकदिन अगावै पहाडी समुदायले मनाउन थालेको पनि वर्षौ भईसकेको छ । पर्वको विस्तारले कथित ४ वर्ण र ३६ जातको संक्रिणतालाई तोडेको छ । यो तथ्यलाई तराई भेगका समुदायले फराकिलो छाती बनाएर स्विकारी सकेका छन् । होली वसन्त उत्सवको रुपमा मनाइने साझा पर्व हो । यसलाई सबै जातिको पर्वको रुपमा मनाउन सक्नुपर्छ । शिष्ट र सभ्य ढंगले यसलाई मनाउन सक्यो भने यसले आपसी सम्बन्ध बढाउन थप मद्दत पु¥याउनेछ । इच्छाअनुसार मात्र रंग र अबीर खेल्दै यसलाई मैत्री चाडको रुपमा मनाउन बिर्सिएको तर्फ सचेत हुनु पर्ने बेला आएको छ । रंग, ऋतु र आपसी समन्वयको पर्व भएकाले होलीमा सप्तरङ्गी अबीरबाट एकआपसमा रमाईलो गर्दै यसको मर्मलाई जोगाउने जिम्मा अहिलेको पुस्ताको काधमा आएको छ । यो स“गै होली पर्वका विषयमा अर्को नया वहसको पनि शुरुवात गर्नु पर्ने बेला आएको छ । हरेक समुदायले स्विकारिसकेको होली किन पहाडमा बेग्लै र तराईमा छुट्टै दिन मनाउने ? होलीलाई नेपालभर एकैदिन मनाउन सके यसको सांस्कृतिक भावना झनै प्रगाढ हुने थियो ।

Posted in: दोस्रो लेख