बालविकासमा वश्वि अभियान – दोस्रो लेख

प्रकाश सिलवाल
“अर्धदÔ वयस्कमा लगानी गर्नुभन्दा अवसरबाट वञ्चित बालबालिकामा लगानी गर्दाको प्रतिफल दर धेरै गुण्ाँ बढी हुन्छ ।” अर्थशास्त्रका नोबेल पुरस्कार विजेता जेम्स हेकम्यानको यो भनाइबाट बालबालिकाको हेरचाह र शिÔाको महत्व प्रष्टिन्छ ।
“सबैका लागि शिÔा” को सहश्राब्दी विकास लक्ष्यअनुसार नेपालको प्रारम्भिक बालविकासको अवस्था सुधारोन्मुख भए पनि बालविकासप्रतिको बुझाइ, बालविकास केन्द्रको सञ्चालन विधि र यसमा राज्यको लगानीको पÔ भने कमजोर छ ।
बालविकास, बाल्यावस्थाका नागरिकहरूको जीवन रÔा, उचित स्याहार, पालनपोÈण्ँ, स्वास्थ्य स्याहार गर्न र उनीहरूमा अन्तरनिहित Ôमता तथा सम्भावनाको अधिकतम विकास गर्नु हो । यो विश्वव्यापीरुपमा स्थापित मौलिक हक पनि हो, जसलाई बालअधिकारसम्बन्धी अन्तर्राष्ट्रिय महासन्धी र राष्ट्रिय कानुनले पनि मान्यता दिएका छन् ।
अन्तर्राष्ट्रिय मान्यताअनुसार प्रारम्भिक बालविकास भन्नाले शून्य देखि आठ वर्Èसम्मको उमेर अवधिलाई समेट्छ । दीर्घकालीन सिकाइका लागि प्रारम्भिक बालशिÔा र हेरचाह एक महŒवपूणर््ँ पÔ हो । यो प्रक्रिया बच्चाको जन्मस“गै प्रारम्भ हुन्छ । गुण्ाँत्मकका साथै पूणर््ँ प्रारम्भिक बालशिÔाले बालबालिकाको शारीरिक, मानसिक, सामाजिक एवं संवेगात्मक तथा भाÈिक विकासमा समेत महŒवपूणर््ँ योगदान गर्दछ ।
शिÔा विभागले जारी गरेको “प्रारम्भिक बालविकाससम्बन्धी रण्ँनीतिक पत्र, २०६१” ले बालविकास कार्यक्रमको अन्तिम लक्ष्य भनेको बालबालिकाको सुखी र समुन्नत जीवन सुनिश्चित गर्नु एवं उनीहरूको विकासलाई सहज बनाउनु हो ।
नेपालमा कुन मन्त्रालय वा निकायले बालविकासलाई हेर्ने भन्ने पनि अन्योलको विÈय बनेको छ । हाल शिÔा मन्त्रालयको मातहतमा रहेका बालविकास केन्द्रको सञ्चालनमा देखिएको अव्यवस्थाले पनि सो कुरालाई पुष्टि गर्दछ । किनकि बालविकास केन्द्रमा बालबालिकालाई रुचिअनुसार खेल्ने, नाच्ने र सिकाउने कार्यभन्दा पढाउने कार्य बढी भएकामा विज्ञहरूले चिन्ता प्रकट गरेका छन् ।
बालविकासका लागि शिÔा मन्त्रालयका अतिरिक्त, स्थानीय विकास, स्वास्थ्य र महिला, बालबालिका तथा समाजकल्याण्ँ मन्त्रालय पनि सरोकारवाला निकायमा पर्ने भए पनि हालको सञ्चालन संरचना हेर्दा शिÔा मन्त्रालयको मात्रै जिम्मेवारी जस्तो देखाइएको छ । हाल नेपालमा सञ्चालन भइरहेको शिÔाका लागि विश्वव्यापी अभियान अन्तर्गतका कार्यक्रममा पनि यिनै चिन्ता उत्पन्न भएका छन् ।
मानव जीवनका प्रारम्भिक बालविकासका विशेÈतामा शारीरिक, वौद्धिक, संवेगात्मक र सामाजिक विकासलाई लिइन्छ । यी पÔबाट नै व्यक्तिको सर्वाङ्गीण्ँ विकास हुन्छ । यसलाई प्रयोग गराउने काम बालविकास केन्द्रको हुन्छ ।
शारीरिक विकास अन्तर्गत स्वास्थ्य, पोÈण्ँ, खोप, सुरÔा साथै शारीरिक वृद्धि, शारीरिक सन्तुलन, विभिन्न अङ्गबीच समन्वय र सामञ्जस्य, सूक्ष्म कार्य गर्ने सीप विकास, मांसपेसी नियन्त्रण्ँ र परिचालन पर्दछन् । वौद्धिक विकास अन्तर्गत मौलिक र सृजनशील ढङ्गले सोच विचार र कार्य गर्ने बानी, वैज्ञानिक सोच र कारण्ँको खोज गर्ने प्रवृत्ति, गण्ँितीय अवधारण्ाँ, भाÈा विकास तथा अभिव्यक्तिका सीप, स्मरण्ँ Ôमता आदि पर्दछन् ।
संवेगात्मक विकासमा संवेदनशीलता, सहिष्ण्ँुता, प्रसन्नता, शान्ति, आत्मसंयम, दया, करुण्ाँ, आत्मविश्वास र आत्मसम्मान जस्ता विशेÈता पर्दछन् भने सामाजिक विकासमा आदर र समानताको व्यवहार, नियम पालन, अनुशासन, एकता, मेलमिलाप भाव, सहिष्ण्ँुता, Ôमाशील, मित्रता र आत्मनिर्भरतालगायत पर्दछन् ।
हाल नेपालमा सरकारी, गैरसरकारी र निजीÔेत्रका गरी ३१ हजार ७७३ वटा बालविकास केन्द्र छन् । यी केन्द्रमा तीनदेखि पा“च वर्Èसम्मका बालबालिकालाई उनीहरूको समष्टिगत विकासका पÔमा सिकाउने काम गरिन्छ तर त्यहा“ सिकाउने सहजकर्तालाई मासिक रु. १८०० मात्रै पारिश्रमिक दिएर उनीहरूबाट कति गुण्ँस्तर खोज्ने ?
सबैका लागि गुण्ँस्तरीय शिÔाको सुनिश्चितताका लागि हरेक वर्È “सबैका लागि शिÔा” प्रवद्र्धनका निम्ति यो वर्È “शुरूवातदेखि नै प्रारम्भिक बालशिÔा र हेरचाह” लाई स्थापित गर्न “घर बलियो जगले, राष्ट्र बलियो बालविकासले” भन्ने नाराको अभियान नेपालमा पनि चलिरहेको छ ।
विशेÈगरी अति संवेदनशील तथा सुविधाविमुख बालबालिकाका लागि बृहत् “बाल विकास तथा शिÔाको विस्तार तथा सुधार” सरकारी निकायको समन्वयन र शिÔाका लागि राष्ट्रिय अभियान नेपालको संयोजनमा सञ्चालित अभियानमात्रै बालविकासका लागि सबैथोक हुन सक्दैन । अभियानका क्रममा गरिएका बृहत् चित्रकला, गोलमेच छलफल, पर्चा वितरण्ँ वा सञ्चार माध्यमका सम्प्रेÈण्ँसमेतलाई राज्यका निकायले मनन गर्न सके बालविकासमा नया“ फड्को हुनेछ ।

Posted in: दोस्रो लेख