कोशी टप्पु वन्यजन्तु आरक्ष – स्थान गन्तव्य

कोशी टप्पु वन्यजन्तु आरÔ वि.स. २०३२ (सन् १९७६) सालमा स्थापना भएको हो । यो १७५ वर्ग किलोमिटर Ôेत्रफलमा फैलिएको छ । यस आरÔ सुनसरी, सप्तरी र उदयपुर गरेर तिनवटा जिल्लामा फैलिएको छ । सन् १९८७ रामसार सुचीमा सुचीकृत भएको नेपालको पहिलो ठूलो रामसार Ôेत्रका रुपमा परिचित यस आरÔमा विभिन्न ४८९ प्रजातिका चराहरू, २१९ को संख्यामा दुर्लभ अर्ना र ११÷१२ वटा दुर्लभ डल्फीनसमेत पाइन्छ ।
नेपाल सरकारले जनसहभागितामा संरÔण्ँ कार्य अगाडि बढाउने अभिप्रायले मध्यवर्ती Ôेत्रको घोÈण्ाँ गरी, यस मध्यवर्ती Ôेत्र व्यवस्थापन समितिको गठन २०६१ भदौ ३१ मा गरिएको हो । मध्यवर्ती Ôेत्रको Ôेत्रफल १७३ वर्ग कि.मि. रही ३ जिल्लाको (सुनसरी, सप्तरी, उदयपुर) १६ वटा गाउ“ विकास समितिहरू समेटिएको छ । मध्यवर्ती Ôेत्र व्यवस्थापन समितिमा ९ जना समिति सदस्य, १ जना समिति अध्यÔ तथा १ सदस्य सचिव संरÔण्ँ अधिकृत लगायत १३ सदस्यीय व्यवस्थापन समिति रहेको छ । मध्यवर्ती Ôेत्र व्यवस्थापन समितिलले विशेÈ गरेर आरÔ वरिपरि रहेका प्राकृतिक स्रोतको संरÔण्ँ र सदुपयोग, स्थानीय सामुदायिक विकास लगायत आरÔ संरÔण्ँमा सहयोग र सल्लाहकारको भूमिका निर्वाह गर्ने गर्छन् ।

यहा“ हरेक वर्Èझैं विश्व सिमसार दिवस तथा दशौ“ं राष्ट्रिय चरा महोत्सव मनाइन्छ । कोशी टप्पु वन्य जन्तु आरÔण्ँ दÔिण्ँ पूर्वी तराईको सुनसरी जिल्लामा सप्तकोशी नदीको तमा अवस्थित छ । यो आरÔ २०३२ साल (सन १९७६)मा लोपोन्मुख अवस्थामा रहेका अर्ना (जंगली भै“सी) हरूको संरक्षित बासस्थानको रुपमा स्थापना भएको हो । कूल Ôेत्रफल १७५ वर्ग कि.मि. भएको यो आरÔण्ँ नेपालको सबैभन्दा सानो आरÔण्ँ हो । यसको दÔिण्ँी सीमामा सप्तकोशी नदीको बा“ध रहेको छ । राम्रो र ठूलो सिमसार Ôेत्र भएका कारण्ँ यस आरÔमा साईवेरिया देखि घुमन्ते चराहरू आउने जाने गर्छन, त्यति मात्र नभई यो आरÔ दुर्लभ गिद्धको लागि पनि प्रसिद्ध छ ।
हावापानी
आरÔमा तीन अलग मौसम अनुभव गर्न पाइन्छ । गर्मीको मौसम (फाल्गुण्ँ देखि जेठसम्म)मा तीव्रता न्यूनतम वर्Èा स“ग–स“गै तिव्र गर्मी हुन्छ । यसबेला यहा“को तापक्रम ४० डिग्री सेन्टीग्रेट सम्म पुग्न सक्छ । मनसून जेठको अन्त्य तथा आÈाढको शुरुमा शुरु हुन्छ र भाद्र सम्म लगातार भारी वर्Èा रहइन्छ । सबैभन्दा भारी वर्Èा साउन तिर हुने गर्छ तर त्यस मौसममा उच्च आद्र्रता र तापक्रमको अनुभव पनि हुने गर्छ । शिशिर ऋतुलाई सफा आकाश र सयमी तापक्रमले चिनाउ“छ, तापनि यो मौसममा अझै पनि एकदम ठण्डा हुने गर्छ ।
वनस्पति तथा वन्यजन्तुहरू
कोशी टप्पु वन्य जन्तु आरÔण्ँ मुख्यत ः घा“से मैदानले भरिएको छ । साथै यहा“ खयर, साल तथा सिसौ लगायतका वनस्पतिहरू पाइन्छन् । मुख्यत ः लोपोन्मुख अवस्थामा रहेका अर्ना (जंगली भै“सी) हरू पाईने यो आरÔमा अन्य २० प्रकारका साना ठूला जनावरहरू जस्तै ः हरिण्ँ, रतुवा, नीलगाई, ब“देल, बा“दर, अजिंगर आदि जनावरहरू पाइन्छन् ।
विश्वमा नै दुर्लभ मानिएका चराचुरुङ्गीहरू सहित ४४१ प्रजातिका चराचुरुङ्गीहरू पाइने यस आरÔण्ँमा हा“स प्रजातिका २० वटा, जलचरा प्रजातिका ११४ वटा लगायतका पंÔीहरू पाइन्छन् । जस मध्य लोसार ठूलो धनेश, स्वाम्प प्याराडाइज (कधबmउ उबचतचष्मनभ), फिसिङ इगल, टफटेड सोभलरडक ब्रेस्टेट, ब्रान्डेट रेल किङ फिसर आदि संसारमा नै दुर्लभ चराहरू अन्तर्गत पर्छन । साथै जाडो मौसममा रुसको साईवेरिया, मंगोलिया, चीन, तिब्बत, काजकस्तान, अफगानिस्तान, स्पेन, इरानबाट पनि चराहरू बसाइ सरेर आउने गरेको पाइन्छ । यस आरÔमा अवस्थित कोशी नदीमा ८० प्रजातिका माछाहरू लगायत साथै दुर्लभ घडियाल गोही तथा ग्यांगेटिक डल्फिन (न्बलनभतष्अ मयउिजष्ल) पनि पाइन्छन् ।
अर्नाको राजधानी र चराहरूको स्वर्ग
विराटनगरबाट करिब ५० किमी उत्तर–पश्चिम र धरानबाट करिब ४० किमी पश्चिम दÔिण्ँमा अवस्थित कोशीको “टप्पु” कोशीटप्पु सिमसार भूमि र दलदले Ôेत्रका लागि विश्वमै प्रसिद्ध छ । सिसौ, खयर र सिमलका रुख र पोथ्रा–पोथ्रीहरूले भरिएको यो टप्पु सिमसार भूमि र दलदले Ôेत्र बाहेक चराको वासका रुपमा पनि लागि विश्वमै प्रसिद्ध छ । यहा“ ४२० प्रजातिका स्थायी चरा छन्, हरेक वर्È साइबेरियाबाट हिमाल नाघेर अस्थायी चरा पनि केही महिनाका लागि डेरा खोज्दै आइपुग्छन । अर्ना त नेपालमा केवल यही“ मात्र पाइन्छ । यसैले कोशीटप्पुलाई अर्नाको राजधानी, चराको स्वर्ग भनिन्छ ।
नदीको केही भाग समेत समेटेर १७५ वर्ग किलोमिटर Ôेत्रफलमा फैलिएको आरÔ Ôेत्रमा अर्ना र दुर्लभ चराको अवलोकन गर्न वर्षेनी विदेशी पर्यटकहरू आउ“छन । विश्वमै कही“ नपाइने स्वाम प्याष्ट्रिज नामक चरा यहा“ पाइन्छ । कात्तिकदेखि फागुन महिनासम्ममा रुस, श्रीलङ्का, भारत, तिब्बत आदि देशहरूबाट हुल बा“धेर चराका बथान आइपुग्छन । केही समय यहा“ बास बसेपछि यी चराहरूले पाकिस्तान, अफगानिस्तान हु“दै अफ्रिका, युरोपतिर बेग हान्ने चरा अध्येताहरू बताउ“छन । कोशीको धमिलो पानीमा क्रेन प्रजातिका लामो घा“टी भएका चराहरूका साथै क¥याङकुरुङ, सारस, पानीहा“स हुलका हुल देख्न पाइन्छ । डल्फिन र घडियाल गोही पनि कोश टप्पुका आकर्Èण्ँ हुन ।

कात्तिकदेखि फागुनसम्म अर्ना र चराको संसार घुमघाम र दृश्यावलोकनका लागि बढी उपयुक्त मानिन्छ । यो अवधिमा चराहरूको भीडले कोशीटप्पुको रौनक नै अर्कै हुन्छ । अझै हात्ती चढेर आरÔण्ँ र नजिकैका गाउ“ घुम्दाको मज्जै बेग्लै हुन्छ । तमोर, अरुण्ँ, दूधकोशी, तामाकोशी, सुनकोशी, लिखु र इन्द्रावती मिसिएको सप्तकोशी यहा“को अर्को आकर्Èण्ँ हो । आरÔण्ँ घुम्न जानेहरूका लागि आसपासका Ôेत्र र सप्तकोशी नदीमाथिको ¥याङ्खिटण्ङ समेत तान्नसक्छ । काभ्रे जिल्लाको दोलालघाटबाट भोटेकोशीमा ¥याङ्खिटङ गर्दै बराहÔेत्र–चतरा निस्केर कोशीटप्पु भ्रमण्ँ गर्न सकिन्छ । धरानबाट २६ किमी उत्तर मूलघाट गएर ¥याङ्खिटङ गर्दै चतरा भएर कोशीटप्पु समेत झर्न सकिन्छ । चतराबाट ३० किलोमिटर दÔिण्ँमा पर्ने कोशीटप्पुसम्म सप्तकोशीमा नौका विहारको आनन्दसमेत लिन सकिन्छ ।
पुग्ने कसरी ?
विराटनगरबाट करिब ५० किमी उत्तर–पश्चिम र धरानबाट करिब ४० किलोमिटर पश्चिम दÔिण्ँमा अवस्थित कोशीटप्पुसम्म पुग्न यातायातका साधन सजिलै पाइन्छ । पूर्व–पश्चिम राजमार्गको लौकही नजिकैको जमुनाहबाट दुई किमी उत्तरमा रहेको आरÔण्ँको दÔिण्ँी भागबाटै सप्तकोशी नदी तटबन्ध काटेर बस्तीमा प्रवेश गरेकाले यो मार्ग अहिले छैन । हाल कोशीटप्पु पुग्न इटहरी र इनरुवा बीचमा पर्ने झुम्का तथा धरानबाट चतरा भएर जानुपर्ने हुन्छ ।
कोशी टापु संरक्षित क्षेत्र (संरक्षित वन क्षेत्र)
१७५ वर्ग किमीमा फैलिएको एउटा वन्य–जीवन (धष्मिषिभ) शरण्ँ Ôेत्र, झीलÔेत्र (धभतबिलमक) भएको ठाउ“ हो जुन १९७६ मा स्थापित भयो जुन पूर्वी नेपालमा स्थित छ । यहा“ पूर्वपश्चिम राजमार्गबाट भएर जान सकिन्छ । । यो Ôेत्र एशियन पानीको जंगली भै“सी जसलाई अर्ना भनिन्छ, हरिण्ँ, नीलगाई, मगर, गंगा डल्फिन (न्बलनभतष्अ म्यउिजष्ल), अन्य ४६० भन्दा धेरै जातिको चराचुरीहरूको बसो वासस्थल हो ।
काठमाडौंको त्रिभुवन विश्वविद्यालयमा सेन्ट्रल डिपार्टमेन्ट अफ जुलोजी ( ऋभलतचब िम्भउबचतmभलत या श्यययिनथ) द्वारा १९९७ देखि १९९८ मा एउटा संरÔण्ँ अध्ययन (कतगमथ या तजभ चभकभचखभ) शुरु गरिएको थियो त्यो अध्ययनमा पाईयो कि संरÔण्ँ Ôेत्र नजीकै बस्ने बासिन्दा र संरÔित वन्यजीव बीच जबरजस्त लडाई छ । त्यहा“ पाईयो कि त्यहा“को बासिन्दाहरूलाई फसलको नोक्सानी र पशुहरूको उत्पीडनको बन्नु परिरहेको छ जबकि आरÔित प्रबन्धकहरूसित अवैध शिकार, पशु चराई र संरÔित Ôेत्रमा अन्य गतिविधिहरूको समस्या थियो ।
अध्ययनपछि कतिपय सुझावहरू अध्ययनकर्ताहरूतिर बाट आयो जसमा एउटा सुझाव थियो– पर्यटनको विकास । उनीहरूको सुझाव थियो कि वाईल्डलाईफको प्रशिÔकहरूद्वारा Ôेत्रीय मान्छेहरूलाई प्रशिÔण्ँ दिएर गाईड बनाउनु र पर्यटनलाई विकास दिनु ।
वन्य–जीवनको संरÔण्ँ अतिरिक्त यस संरÔित Ôेत्रमा सप्तकोशीको केही महत्वपूणर््ँ भाग पनि संरÔित रही रहन्छ । १९८७ मा यो ठाउ“लाई रामसर साईट घोÈित गरियो ।

Posted in: फुर्सद