सिनेमा कमोडिटिज मात्रै होईन

श्रीकृष्ण न्यौपाने

सिनेमा गित संगित साहित्य र विज्ञानको उन्नत समिश्रण हो । भनिन्छ यो छैटौ ललित कलाको छैटौ रुप पनि हो । कुनै निश्चित भूगोल र भाषाले सिनेमाको महत्वलाई संकुचित गर्न सक्दैन । किनकी यसको भाषा एउटै हुन्छ त्यसलाई बुझ्न कुनै विशेष लिपि र भाषाको सहयोग नै चाहिदैन किनकी यसको भाषा त्यस्तो हुन्छ जसले मानवीय संवेग र भावनालाई सहजै तत्काल छोइदिन्छ । त्यसैले पनि सिनेमालाई कमोडिटिज अर्थात् उपभोग्य बस्तुकारुपमा मात्र नभई समाज र साहित्यकालागि पनि बलियो बनाउनु पर्ने सर्वमान्य सिद्धान्त हो । तर नेपाली परिप्रेक्ष्यमा सिनेमा मेकिङ्ग शौख र मनोरंजनमा रुमलिएकै कारण नेपाली रजतपट अहिलेसम्म न व्यवसायिक हुन सक्यो न त यसले मानवीय चाहना र भावनालाई सम्बोधन नै गर्न सक्यो ।
एउटै निर्देशक एक वर्षमा आधा दर्जन चलचित्र हलमा उतारेर गर्व गर्ने यो बजारमा नेपाली सिनेमाको गुणस्तरलाई सहजै अनुमान गर्न सकिन्छ । मैले कस्तो चलचित्र बनाए भन्नु भन्दा पनि कतिवटा बनाए भन्ने प्रतिष्पर्धामा रम्न थालेपछि सिनेमा मेकिङ्गमा रिसर्च अध्ययन त हुने कुरै भएन । दर्शकको चाहना र रुची बुझ्ने कसलाई फुस्रद सिनेमा रिलिज गरिदिएपछि दर्शकले हेरिहाल्छन् नी भन्ने पुरानै मान्यताका कारण कुल जनसंख्याको १ प्रतिशत जनता नेपाली सिनेमा हेर्न हलसम्म जाने कष्ट व्योहर्न चाहदैनन् । सबैको साझा गुनासो छ कार्बन कपी लाग्ने नेपाली सिनेमा हेर्नु भन्दा त्यसको सक्कली प्रति हेर्नुको मज्जै बेग्लै । हरेक सिनेकर्मीलाई नेपाली दर्शकको गुनासो थाह नभएको पनि हैन । तर पनि निरिहझै लाग्छन् नेपाली सिने मेकस्र अनी बुझी बुझी थाह नपाए झै लाचारी भई दिन्छन् । फराकिलो अध्ययन विना नक्कल गर्ने प्रबृत्ति बढेकाले नेपाली सिनेमा माथि उठ्न नसकेको भन्नेमा पनि त्यही जमात अगाडी देखिन्छ । राम्रो सिर्जना र नविन धारणाकालागि अरुका सिर्जनाको अध्ययन अवलोकन जरुरी हुन्छ तर नेपाली निर्देशकसँग अनुसन्धान र अध्ययन गर्ने समय नै कहा छ र यहि परिप्रेक्ष्यमा एउटा दृष्टान्त पेश गरौं अमेरिकी महिला निर्देशक इरिन गेलेले चेलीबेटी बेचविखनका विषयमा एउटा ३० मिनेट लामो बृत्त चित्र ब्रेभ गर्ल बनाउन उनले दुई वर्षभन्दा बढि अध्ययन गरिन् । सबै कलाकारलाई अडिसनबाट छानिन् । १४ वर्षिय बालिकालाई बेच्न लागेको विषय महिला बेचविखन सम्बन्धी समस्या अन्र्तराष्ट्रिय स्तरकै विषयमा उनले भर्खरै छायांकन सकाएको यो डकुमेन्ट्रीले नेपाली निर्देशक र निर्मातालाई धेरै कुरा सिकाएको छैन र
अनुसन्धान र दर्शकको भावनालाई आत्मसाथ गर्न नसकेकैले नेपाली नेपाली सिनेमाले राम्रो व्यापार गर्न नसकेको कुरा कसैबाट लुकेको छैन । नेपाली सिनेमा हेरेर दर्शक खुसीमा रमाउने दुःखमा कराउने भावनामा बग्ने नभएसम्म नेपाली सिनेमाले आफ्नो धर्म निर्वाह गर्न सक्ने छैन । मानवीय संवेदनालाई नछोएसम्म सिनेमाको परिभाषामा नेपाली सिनेमा अटाउन नसक्ने विश्लेषकहरुको बुझाई छ ।
चलचित्रले ५१ औं दिन मनाउन छाडेको पनि धेरै भईसक्यो । हरेक साता फिल्म उत्रने र रिलिज हुने पत्तो समेत नभएको अवस्थामा फिल्म निर्माणको घोडा दौड भने झन् तेज भएको छ । लगानी र सिर्जनाका हिसाबले नेपाली सिनेमाको अबस्था धराशयी भइरहेको परिप्रेक्ष्यमा सिनेकर्मीले पनि सोच्ने बेला आईसकेको छ कि भारतीय चलचित्रबाट प्रत्यÔ प्रभावित भएर कहिलेसम्म र कसकालागि सिनेमा बनाउने सिनेमालाई कमोडिटिजका रुपमा मात्रै बुझ्ने हो भने यसले कुनै पनि मनलाई छुन सक्दैन सिनेमाको अर्को पाटो साहित्य कला र संस्कृतीलाई पनि सँगै लिएर हिड्नु अहिलेको आवश्यकता हो ।

Read More

प्रवृत्ति

कमन देवान
'मान्छे' चरित्र बडा विचित्रको छ । जुनसुकै जहाँसुकै र जेसुकै काममा पनि मान्छे जस लिन आफू अगाडि त_िम्सन्छ र अवजसबाट पन्छन सक्दो प्रयास गर्छ । हाम्रो समाजमा बग्रेल्ती यस्ता उदाहरणहरु  भेटिन्छन् जहाँ मान्छे नामक अजिव जीवले यो दरिद्रता प्रदर्शन गर्दछ । ताकि उसको बुझाईमा यो वुद्धिमता, चतुर् याई सक्षमता र कुशलता हो । तर यो पनि बिल्कुलै बुझाई मात्र हो त्यो कस्तो भने जानाजान उल्टालाई सुल्टा बुझ्नु जस्तो । आजको समाजमा मान्छेको हविगत चमेरे निर्वाहकै लगभग परिस्थितिबाट गुज्री आएको हो । तथापि हामी मान्छेमा भएको  वौद्धिकताले यस यथार्थलाई बारम्बार अस्वीकृत गर्दछ । मान्छेलाई मान्छे सम्म पुग्नबाट निषेध गरेर मान्छेलाई मान्छेले जस्तो बाँच्न पाउने अधिकार खोसेर अन्ततः मान्छेले छोएको पानी मान्छेलाई नै नचल्ने प्रथाको शिराबाट सस्थता ज्ञान विवेक र  वुद्धत्व खोज्ने हामी मान्छेहरु तथाकथित मात्रै त छैनौँ  आजभोलि शंका लाग्न थालेको छ ।
मान्छे बसेको घरमा मानवता बसाई सरिसकेको छ । मानवताको प्राण अन्तकतै पुगेर वस्तुगत देह प्रतिको मोह काम लालसा र डाढा भित्र कुहिरोको काग बनेको हामी मान्छेको चेतना वरदानै पाए पनि अरुको कुभलोमा प्रयोग गर्न लालयित छौं । इश्र्या लोभ र स्वार्थको अड्ा जमाएर हामीले फलाकेको आदर्श म्रत्येक वाणी निर्मम पीडावोध गर्दै सत्यको अग्नि कुण्डमा हामफालेर आत्महत्या गर्दै छन् । यो सत्यको पक्षमा उभिने क्राइस्ट मोहमद वु वुद्ध; कवीर र रामहरुलाई आफ्नो स्वार्थ पूर्तिका लागि भजाएर हिँड्ने हामी मान्छेले सत्यको निण्ठा माथि त यति विघ्न फेल गरेका छौँ भने बाँकी कुरा के छ र । तसथै यतिबेला मान्छेले खराबीका विरुद्ध जतिसुकै सफा सुद्ध; र असल आवाज वुलन्द गर्दा पनि त्यो शंकाको घेरा भित्र पर्छ । कसैले कसैलाई प्रशांसा गर्नुको पनि स्वार्थ कसैले कसैलाई माया सदभाव र स्नेह बाँड्दा पनि स्वार्थ फकाउनु पुल्काउनु र मनाउनुमा पनि स्वार्थ नै  छ । नभए पनि त्यो शंकाको दायरचबाट उम्कनै सक्दैन । भन्नुको तात्पर्य शंका स्वार्थ कुभलाई र बदमासी आजको समय मिल्दो सत्यहरु हुन् हामी मान्छेका लागि । 
जसरी कोइलीले कागको गुँडमा फुल पारेर बचेरा उडाउने मात्रै कष्ट खेपेर कागजलाई पंगु बनाउँछ समाजमा मान्छेले स्वयम् मान्छे माथि गरिरहेको व्यबहार उपरोक्त कि्रयासँग मेल खान्छ । समयको प्रवाह गति दिशा र गन्तव्य सँधै प्रकृति सम्वत छ । त्यसलाई सम्म आफ्ने काबुमा राख्ने हिम्मत गर्न नचुक्ने एउटै व्रहमाण्डको आँटिलोजीव मानिस हो । त्यसैले आफ्ना कालाकर्तुतहरु छोप्न मान्छेले सेतो च्यादरको कमिज र लबेदा पहिरिने गर्दछ । ढोंगको नाचमा कुमारित्वको बलात्कार गरेर सतीप्रथाको विरोध सयामा गरिने प्रतिवद्धता जस्तै छ  मान्छेको आचरण र व्याख्या।
यहाँका उहाँका त्यहाँका कहाँका जहाँका पनि मान्छे भन्नु उस्तै हुन् । यदाकदा मानवताको चेतमा पला बढी भएकाहरुको दृष्टिकोण र चिन्तनलाई भने छुट दिनुपर्दछ । अन्यथा हामी मान्छको मान्छेत्व भन्दा बेश्या र पाखण्ड मति पशुहरुमा त छँदै छैन सजिव जीव र ढुङ्गामा पनि  छैन । ढुङ्गा कहिल्यै  पग्लिएको प्रमाण छैन बरु फुटेर टुक्राटुक्रा हुन्छ तर मान्छेको अडान र विश्वास यस्तो सस्तीत्व चेतबाट कहिल्यै शिक्षित दीक्षित र प्रशिक्षित छैन । ढुङ्गाले आफ्नो  आदर्श र मूल्यका लागि कुर्वानी गर्छ त मान्छे आफ्नो क्षणिक स्वार्थका लागि सिङ्गो मानवताको कुर्वानी चढाउन लालयित छ । यसर्थ हामी मान्छेले मान्छे हुनुमा के किन कति र कसरी गर्व गर्ने  आज यो प्रश्न हामी प्रत्येक मान्छेका अघि हामी आफैंले तेस्र्याएका छौं । र यो यस्तो दूर्भाग्यपूर्न समय हो कि हामी आफैले सोधेको प्रश्नको सही वास्तविक र ठीक उत्तर जान्दैनौं । आफैले सोधेको प्रश्नमा असफल भएका हामी मान्छेट के सफलता प्राप्त होला  यो विषयको सही उत्तर भावी इतिहासमा कुनै दिन प्राप्त होला अहिलेको हाम्रै मतिले त्यो सम्भव देखिँदैन । 
तसर्थ आफूले के गर्न सकिएन  त्यसलाई जीवनको असल पाठ र चुनौतिका रुपमा स्वीकार गरौँ तर कागले दुःख गरेर बनाएको गुण र बचेरा कोरल्ने योजना भत्काउने काम नगरौं । सबैले सबै काम  गर्न सकिँदैन त्यसको मतलव अर्काले गरेको काममा आफू पगरी गुथ्न चाँहि अघि नसरौँ । के गर्दा आफैले पगरी गुथ्न सफल भइन्छ त्यो गर्ने प्रयत्न गर्नुमै वुद्धिमानी ठहर्ने छ ।

Read More